جشن مهرگان

می ستاییم مهر دارنده ی دشت های پهناور را، او که به همه ی سرزمین های ایرانی، خانمانی پر از آشتی، پر از آرامی و پر از شادی می بخشد ... ( اوستا – مهر یشت)

جشن مهرگان در ایران باستان که آنرا میتراکانا می نامیدند و در 16 مهر ماه آغاز و به مدت شش روز ادامه می یافت، پس از نوروز بزرگترین جشن ایرانیان بود. در آن روزگار، سال به دو فصل تابستان بزرگ هفت ماهه و زمستان بزرگ پنج ماهه بخش می شد، که نوروز جشن بزرگ آغاز تابستان و مهرگان جشن بزرگ آغاز زمستان بودند. از اینرو، این دو جشن جایگاه والایی در ایران داشتند.  روز آغاز جشن مهرگان،  " مهرگان همگانی" و روز انجام آن " مهرگان ویژه" نام دارد. در ایران باستان، هر کدام از روزهای ماه نامی داشتند مانند فروردین، تیر و اردیبهشت و ... ، زمانی که نام ماه با نام روز مصادف می شد آن روز را جشن می گرفتند. ازاینرو چون روز شانزدهم هر ماه مهر نام  داشت، جشن مهرگان در شانزدهم مهر ماه با شکوه فراوان برگزار می گشت.

 پیدایش مهرگان

این جشن از کهن ترین جشن های فلات ایران شناخته میگردد که ریشه در باورها و پیوند  زندگی مردم آن روز با مظاهر طبیعت ،دگرگونی فصل ها و زندگی اجتماعی آنها داشت. چنانچه حکیم فردوسی  ، به روشنی به پیدایش این جشن اشاره کرده است :

فریدون چو شد بر جهان کامکار                    ندانست جز خویشتن شهریار

به رسم کیان تاج و تخت مهی                    بیاراست با کاخ شاهنشهی

به روز خجسته سر مهر ماه                        به سر برنهاد آن کیانی کلاه

ابوریحان بیرونی نیز می آورد:

"... در روز مهرگان فرشتگان به یاری کاوه آهنگر شتافتند و فریدون به تخت شاهی نشست و ضحاک را در کوه دماوند زندانی کرد و مردمان را از گزند او برهانید ..."

در نظم و نثر پارسی از روزگاران گذشته، درباره جشن مهرگان گفتگو بسیار شده است. پس از ساسانیان، در آن روزگاران پرآشوب و پریشان، ایرانیان آیین ها و جشن های کهن راهمچنان با شکوه برگزار میکردند. حتا زمانی که عربها بر ایرانیان سخت می گرفتند این آیین ها پنهانی و یا در پوشش ها و عنوان های تازه برگزار میشد. بزرگان و دانشمندان ایران نیز همراه توده مردم این آیین ها را پاس می داشتند. شهروزی در باره بیرونی سخت کوش و پرکار می گوید: "... دست و چشم و فکر او هیچ گاه از عمل بازنماند، مگر به روز نوروز و مهرگان ..." . یا چنانچه رودکی می فرماید:

            ملکا جشن مهرگان آمد                 جشن شاهان و خسروان آمد

            جز به جای ملهم و خرگاه               بدل باغ و بوستان آمد

مورد بر جای سوسن آمد باز           می بر جای ارغوان آمد

تو جوانمرد و دولت تو جوان             می بر بخت تو جوان آمد

چگونگی برگزاری جشن مهرگان

چنانچه از مستندات تاریخی بر می آید این جشن در پیش از اسلام و حتا تا قرنها پس از اسلام مانند نوروز با شکوه تمام همراه با آیین هایی ویژه خود مانند چیدن خوان مهرگانی مانند سفره هفت سین و آراستن آن با میوه و شیرینی،  نواختن ساز و دهل و پخش آجیل ویژه موسوم به لرک و نان مخصوصی به نام لورگ در میان بزرگان و توده مردم با سرور فراوان و شادباش گویی برگزار می گردید و از ارج قرب فروانی برخوردار بود.

از سخن مسعود سعد سلمان میتوان به اوج سرور ، مهر و همدلی مردم در این روز پی برد:

            روز مهر و جشن فرخ مهرگان                                   مهر بفزای ای نگار ماه چهر مهربان

            مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر                    مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان

            جام را چون لاله گردان از نیبد باده رنگ                     وندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان

            کاین جهان را ناگهان از خرمی امروز کرد                    بوستان نو شکفته عدل سلطان جهان